Ο τύπος της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής δημοκρατίας, που ζήσαμε και στην Ελλάδα μετά το '74, βασίζεται στη σταδιακή πρόσκτηση τριών βαθμίδων δικαιωμάτων του πολίτη.
Τα αστικά δικαιώματα, τα οποία είχαν κατοχυρωθεί με τη δημιουργία του σύγχρονου κράτους, τα πολιτικά δικαιώματα, τα οποία προσκτήθηκαν με την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας σε άνδρες και γυναίκες, και τα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία οφείλονται στη δημιουργία του κράτους πρόνοιας. Εστω και αν κανένα πολιτικό σύστημα δεν λειτουργεί ιδεοτυπικά, αυτός ο τύπος της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής δημοκρατίας ήταν μια μεγάλη κατάκτηση του πολιτισμού, τόσο σε σχέση με τις προηγούμενες φάσεις της ευρωπαϊκής ιστορίας, όσο και σε σύγκριση με την ανελευθερία και τα αυταρχικά καθεστώτα στις τότε κομμουνιστικές χώρες και στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Αλλά αυτή η μεταπολεμική ευρωπαϊκή δημοκρατία ήταν δυνατή για τρεις κυρίους λόγους. Ο ένας ήταν ότι βασιζόταν στην οικονομική ανάπτυξη. Ο δεύτερος ήταν ότι επωφελούνταν από σχετικά φτηνή ενέργεια χάρη στην ηγεμονική θέση της Δύσης, έναντι του υπόλοιπου κόσμου. Ο τρίτος ήταν ότι το αντίπαλο δέος του κομμουνισμού εξασφάλιζε έναν συμβιβασμό ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη δημοκρατία, ανάμεσα στις αγορές και την πολιτική. Ο καπιταλισμός δηλαδή είχε αποδεχτεί την ηγεμονία της πολιτικής.
Τι άλλαξε από τότε; Πρώτο, οι αγορές, ως νέος Προμηθέας, αποτίναξαν τα δεσμά του πολιτικού ελέγχου. Σ' αυτό συνέβαλε η κρίση της διευθυνόμενης οικονομίας, και οι περιορισμοί στο χρηματοπιστωτικό σύστημα που είχαν επιβληθεί μετά την προηγούμενη μεγάλη κρίση των αρχών του '30. Στη δεκαετία του '70 και του '80, ο «στασιμοπληθωρισμός» ακύρωσε τις παλιές συνταγές. Η «απελευθέρωση» των αγορών έγινε μια παγκόσμια φιλοσοφία, η οποία απαιτούσε πολύ μεγάλες μεταβολές, όπως την ακύρωση των οικονομικών ελέγχων και των δεσμεύσεων έναντι του κράτους πρόνοιας, αλλά και στην ίδια τη λειτουργία του κράτους ως αυτόνομου θεσμού, ακόμη και την αυτοτέλεια του έθνους κράτους. Την πολιτική αυτή ανέλαβαν να την κωδικοποιήσουν και να την κάνουν νέα οικονομική και πολιτική ορθοδοξία, οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, αλλά και κομβικές σχολές οικονομικών και πολιτικών σπουδών σε μεγάλα πανεπιστήμια. Με το οριστικό τέλος του κινδύνου εξ Ανατολών και του ψυχρού πολέμου, τελείωσε και ο συμβιβασμός ανάμεσα στις αγορές και τη δημοκρατία.
Στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, και με τις νέες ηλεκτρονικές τεχνολογίες ήταν πολύ δύσκολο να επιβιώσει η δημοκρατία, τουλάχιστον με τη μορφή ενός συμμετοχικού συστήματος αποφάσεων. Τα κέντρα των αποφάσεων χάθηκαν από τον ορίζοντα, όχι γιατί περιήλθαν σε σκοτεινές στοές, όπως μερικές φορές συνέβαινε στην προηγούμενη περίοδο, αλλά γιατί κεφάλαια, τεχνογνωσία, πληροφορίες, εταιρικές σχέσεις κλπ. μπορούσαν να κινούνται πλέον χωρίς περιορισμούς σε ένα πλανητικό επίπεδο. Ακόμη και ο πόλεμος δεν είχε πλέον τα χαρακτηριστικά κράτους εναντίον κράτους, αλλά πλανητικών μηχανών πολέμου, εναντίον κρατών ή δυνάμεων μέσα στα κράτη, όπως στην περίπτωση Αφγανιστάν, Ιράκ, πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας.
Στο νέο αυτό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον άλλαξε η ισορροπία δυνάμεων και η Δύση έχασε τον προνομιακό της χαρακτήρα. Οι νέες δυνάμεις που αναδύθηκαν, όπως η Κίνα, η Ινδία, οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας, όλες εκείνες που είναι γνωστές με τα αρχικά BRIK και Next Eleven, ανταγωνίζονταν πλέον τη Δύση από θέσεις που εξασφάλιζαν μεγαλύτερη οικονομική απόδοση και αποτελεσματικότητα. Πρόκειται για χώρες χωρίς δημοκρατία, χωρίς κοινωνικά δικαιώματα και κοινωνικό κράτος, με πολύ χαμηλότερο βιοτικό επίπεδο, αλλά επίσης με νεανικό πληθυσμό έναντι του γερασμένου της Δύσης, χωρίς την αντίστοιχη εξάρτηση από ταμεία συντάξεων και περίθαλψης. Η Δύση διατηρεί ακόμη την πρωτοπορία στην επιστημονική και τεχνολογική καινοτομία, αλλά για να επιβιώσει είναι υποχρεωμένη να αποδεχτεί ένα κοινωνικό dumping, να χαμηλώσει η ίδια το βιοτικό επίπεδο των κοινωνιών της, να τους αφαιρέσει τα δικαιώματά τους. Αυτά δεν γίνονται χωρίς αναίρεση των κανόνων δημοκρατικής λειτουργίας των κοινωνιών. Αυτό βλέπουμε σήμερα, και η κρίση που ζούμε είναι το κατάλληλο εργαλείο. Γιατί για να υπάρξει δημοκρατία σε μια κοινωνία πρέπει να μπορεί να στέκεται η οικονομία στα πόδια της. Σε συνθήκες κρίσης έχουν οι δανειστές τον πρώτο λόγο, όχι οι πολίτες. Γι' αυτό άλλωστε βλέπουμε να στραπατσάρονται οι θεσμοί, με τον τρόπο που τον είδαμε αυτές τις μέρες.
Μπορούν να έχουν οι πολίτες λόγο; Μπορεί η δημοκρατία να ανακτηθεί; Αυτό είναι το μέγα πρόβλημα της εποχής για τους σκεπτόμενους ψύχραιμα πολίτες. Πώς θα κινητοποιηθούν, με ποια μορφή και ποιο θα είναι το περιεχόμενο της κινητοποίησής τους; Ποιοι πρέπει να είναι οι στόχοι, και σε ποιο λόγο διατυπωμένοι; Πώς η κινητοποίηση των πολιτών μπορεί να γίνει αποτελεσματική; Η δημοκρατία, η συμμετοχική πολιτική, άλλη μια φορά γίνεται ουτοπία.
*Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου